Trần Khát Chân là người thuộc dòng dõi của Trần Bình Trọng, quê ở Hà Lãng, huyện Vĩnh Ninh, nay thuộc tỉnh Thanh Hóa. Ông sinh năm Canh Tuất – 1370 và mất năm 1399.
Thời Trần Khát Chân là giai đoạn suy vi của triều Trần. Những cuộc chiến tranh triền miên và khốc liệt đối với các lân bang, đặc biệt là đối với Chiêm Thành đã làm cho tiềm lực quốc gia ngày một kiệt quệ. Các vua cuối đời Trần phần lớn là bất tài và bị quyền thần lấn át, thậm chí là bị bức tử (vua bị chết trận là Trần Duệ Tông (1372-1377). Vua bị bức tử là Trần Phế Đế (1377-1381) và Trần Thuận Tông (1388-1398). Vua bị cướp ngôi là Trần Thiếu Đế (1398-1400). Quyền thần khét tiếng nhất là Hồ Quý Ly. Chính Hồ Quý Ly đã cướp ngôi của nhà Trần vào năm 1400.
Tranh minh hoạ thượng tướng Trần Khát Chân mai phục đoàn thuyền của Chế Bồng Nga. Ảnh: Báo Bình Phước.
Bấy giờ, Chiêm Thành đang lúc hưng thịnh. Vua Chiêm Thành là Chế Bồng Nga nhiều phen đem quân ra cướp phá nước ta, có lúc chúng đã thiêu trụi cả kinh thành Thăng Long, buộc vua tôi nhà Trần phải bỏ chạy tán loạn. Nhà Trần đã sai hầu hết các tướng, dốc hết lực lượng ra để chống trả nhưng không sao đánh bại được quân Chiêm Thành. Bấy giờ, hễ tướng nào bị sai ra trận cũng kể như hết hi vọng sống sót trở về. Tình thế rất thê thảm.
Năm Kỷ Tỵ – 1389, quân Chiêm do đích thân Chế Bồng Nga cầm đầu lại tiến ra. Thượng hoàng nhà Trần là Trần Nghệ Tông sai Trần Khát Chân cầm quân đi đánh trả. Sử cũ có đoạn chép: Tháng 11 năm Kỷ Tỵ – 1389, Thượng hoàng sai Trần Khát Chân chỉ huy quân Long Tiệp đi đánh giặc. Trần Khát Chân vâng mệnh, khảng khái nhỏ nước mắt, lạy tạ rồi ra đi. Thượng hoàng cũng khóc tiễn đưa. Quân ta xuất phát từ sông Lô, khi mới đến Hoàng Giang đã gặp giặc. Trần Khát Chân quan sát, thấy địa hình nơi đó khó lòng tổ chức đánh trả, bèn lui về giữ sông Hải Triều. Em trai của Linh Đức là Trần Nguyên Diệu muốn báo thù cho Linh Đức (vì Linh Đức bị Hồ Quý Ly xúi giục Thượng hoàng Trần Nghệ Tông bức tử) liền đem quân đi đầu hàng giặc.
Bấy giờ, Chế Bồng Nga cùng với Trần Nguyên Diệu dẫn hơn một trăm chiến thuyền đến dò xét cách bài binh bố trận của quân ta. Chiến thuyền giặc chưa kịp ổn định hàng ngũ, thì có tên bề tôi nhỏ của Chế Bồng Nga là Ba Lậu Kê, vì bị Chế Bồng Nga trách phạt, sợ bị giết đã chạy sang trại quân của ta, chỉ vào chiến thuyền sơn màu xanh, nói rằng đó là thuyền của vua nước hắn. Trần Khát Chân liền hạ lệnh cho quân sĩ, nhất tề nhả đạn. Thuyền của Chế Bồng Nga bị lủng ván và Chế Bồng Nga trúng đạn mà chết. Người trong thuyền kêu khóc ầm ĩ cả lên. Trần Nguyên Diệu vội cắt đầu của Chế Bồng Nga chạy về với quan quân, nhưng tướng giữ chức Đại đội phó Thượng Đô ở Long Tiệp là Phạm Nhữ Lặc và viên Đầu Ngũ là Dương Ngang liền giết luôn cả Trần Nguyên Diệu, chiếm lấy đầu của Chế Bồng Nga. Quân giặc liền tan vỡ.
Trần Khát Chân liền sai viên Giám Quân là Lê Khắc Khiêm bỏ đầu giặc vào hòm, chạy thuyền gấp về hành tại của Thượng hoàng ở Bình Than để báo tin thắng trận. Bấy giờ, đồng hồ đã điểm canh ba, Thượng hoàng đang ngủ say, giật mình tỉnh giấc, cứ ngỡ là quân giặc đã đánh vào đến tận ngự doanh. Đến khi nghe tin thắng trận, lại lấy được cả đầu của Chế Bồng Nga thì rất là vui mừng. Thượng hoàng liền cho gọi các quan đến để xem cho kỹ. Các quan mặc triều phục, đến và hô “vạn tuế”!
Sau đó, Thượng hoàng nói: Ta với Chế Bồng Nga cầm cự nhau đã lâu nhưng mà nay mới thấy mặt nhau. Việc này nào có khác gì chuyện Hán Cao Tổ thấy đầu Hạng Võ. Thiên hạ yên rồi. Sau khi lập được công lớn này, Trần Khát Chân được phong làm Long Tiệp Phụng Thần Nội vệ Thượng tướng quân, tước Vũ Tiết Quan Nội Hầu.
Lời bàn về Trần Khát Chân
Trần Khát Chân là một danh tướng nhà Trần. Ông thuộc dòng dõi Bảo Nghĩa vương Trần Bình Trọng. Ngay từ nhỏ, ông đã là người ham học. 18 tuổi, chàng trai Trần Khát Chân đã có tiếng là văn võ song toàn. Năm 1388, ông thi đỗ Thái học sinh, sau đó được triều đình trọng dụng phong làm tướng quân chỉ huy đội quân Long Tiệp. Thời Trần Khát Chân là thời kỳ triều Trần bắt đầu suy vi. Những cuộc chiến tranh liên miên, khốc liệt đối với các lân bang, đặc biệt là Chiêm Thành đã làm cho tiềm lực quốc gia suy kiệt. Các vua cuối triều Trần đều không giỏi và thường bị quần thần lấn át. Vì vậy, mặc dù chiến thắng của tướng Trần Khát Chân đã khiến cho quân Chiêm Thành phải ngưng các cuộc tấn công vào Đại Việt, nhưng cũng không thể cứu vãn được sự sụp đổ của nhà Trần sau đó.
Tiếc rằng, Trần Khát Chân có đủ tài năng và dũng khí để giết Chế Bồng Nga, nhưng lại không thể bảo toàn được tấm thân trước những biến cố phức tạp của triều Trần diễn ra sau đó không lâu. Bấy giờ, Hồ Quý Ly ngày một chuyên quyền, mưu cướp ngôi của họ Trần thể hiện ngày một rõ. Trần Khát Chân cùng một loạt tướng lĩnh và quan lại lập mưu để giết Hồ Quý Ly khi Hồ Quý Ly vào dự hội thề tại Đốn Sơn (Thanh Hóa). Nhưng vì chính sự chần chừ của Trần Khát Chân mà Hồ Quý Ly biết được mưu kế của bá quan vãn võ. Và Hồ Quý Ly đã không ngần ngại chủ động ra tay trước. Trần Khát Chân cùng với 370 người bị Hồ Quý Ly giết hại. Thế mới hay rằng, sự do dự không những phải trả giá bằng chính sinh mạng của mình mà còn là sự tồn tại của cả một triều đại.
