Xe ôm là một dịch vụ vận tải chuyên chở người và hàng hóa (thường là chở người, hàng hóa chủ yếu là hành lý kèm theo) bằng hình thức xe gắn máy để nhận tiền thù lao theo thỏa thuận hoặc theo chiều dài đoạn đường chở đi. Xe ôm là một trong những hình thức chuyên chở khá phổ biến ở Việt Nam và là một loại hình nghề nghiệp phù hợp cho những người nghèo hoặc không có trình độ, nghề lái xe ôm được khá nhiều người đàn ông chọn để mưu sinh.
Đây là phương tiện cơ động, nhanh, thuận tiện hơn so với xe bus. Hành khách đi xe ôm chỉ việc vẫy tay và trả giá là có thể thực hiện chuyến đi mà không cần phải làm thủ tục rắc rối. Những người lái xe ôm cũng không nhất thiết phải qua đào tạo, họ chỉ cần có kỹ năng lái xe (có giấy phép lái xe) và thông thuộc địa bàn là có thể hành nghề. Xe ôm thường tập trung đông ở các bến xe, bệnh viện, trường học…. người làm nghề xe ôm tương đối vất vã và đôi khi cũng gặp nguy hiểm vì dễ bị cướp xe.
Xe ôm có từ bao giờ và nguồn gốc tên gọi “Xe ôm”
Lục tìm qua sách báo trước 1954 hầu như không thấy nhắc đến chiếc xe ôm vì lúc đó các phương tiện công cộng chở người trong thành phố là xe kéo, xích lô và taxi.
Xe gắn máy lưu hành nhưng không dùng làm dịch vụ chở người, năm 1969, một nhà văn đoạt giải nhất phóng sự ở Sài Gòn là ông Lê Hương với cuốn sách Chợ trời biên giới Việt Nam – Cao Miên khi viết về chợ trời Gò Dầu Hạ ở Tây Ninh, ông cho biết ngoài xe lam và mô tô lôi chở đông người mỗi chuyến thì năm 1967: “xuất hiện bốn loại xe mới: Honda ôm, Suzuki ôm, Mobilette ôm, Yamaha ôm”.
Ông đánh giá: “Thật là một nghề chóng phát tài hơn hẳn các anh em chở Mỹ ở Sài Gòn”, như vậy phải chăng xe ôm ở Sài Gòn bắt nguồn từ dịch vụ chở người sau sự kiện người Mỹ đến miền Nam năm 1965.
Từ câu chuyện kể dưới đây của một dược sĩ gốc gác là Dân Khánh Hội chính hiệu cho tác giả cuốn sách này bổ sung cho nhận định trên, năm 1965 khi người Mỹ bắt đầu tham chiến ở Việt Nam thì xuất hiện một lớp người làm việc trong các công sở của người Mỹ.
Họ làm nhân viên đánh máy hay sửa chữa bảo trì xe cộ, lái xe, đồng lương của họ khá khẩm, giúp sống thoải mái và dễ dàng mua xe máy.
Chiến cuộc lúc lên lúc xuống, công sở Mỹ có lúc mở ra và có chỗ đóng cửa tùy theo nhiệm vụ. Phút huy hoàng nào cũng có lúc trở thành điêu tàn và những người quen lãnh lương bằng đô la ở Sài Gòn bắt đầu lo lắng.
Tại một cơ quan của người Mỹ ở trung tâm Sài Gòn có một ông nhân viên tên là X. tuổi vào lứa 50, con đông nheo nhóc. Ông mua được một chiếc xe Lambretta dùng để đến sở làm mỗi ngày.
Xe Lambretta hai thì, khỏe, yên thon dài nên ngồi rất thoải mái, thích hợp với vóc dáng cao ráo của ông.
Đùng một cái, sở làm của ông thu hẹp số nhân viên và ông X. phải nghỉ làm. Sau một thời gian chới với vì “bể nồi cơm”, ông trấn tĩnh lại rồi ráo riết nghĩ đến việc kiếm sống nuôi con. Trong thời gian nghe ngóng, ông X. vẫn thỉnh thoảng lui tới thăm chỗ làm cũ, gặp bạn bè người Mỹ đã cùng làm ở đó.
Một buổi chiều, ông X. được anh nhân viên Mỹ hỏi thăm về một snack-bar trên khu Kho 18 thuộc Q.4, gần cầu Tân Thuận. Hôm đó là cuối tuần và anh Mỹ này định nhờ ông cho quá giang xe đến đó để giải trí. Ông X. vui vẻ nhận lời.
Trên xe, anh chàng người Mỹ cho biết cảm thấy thoải mái cho đôi chân khi được chở trên chiếc xe có thân dài này hơn là ngồi trên những chiếc xe máy yên nhỏ của người Pháp hay Đức chế tạo đang có ở Sài Gòn. Khi dừng xe, ông X. giơ tay từ biệt thì anh chàng Mỹ rút túi tặng ông một ít tiền và ngỏ ý vào cuối tuần nhờ ông chở đi vòng vòng Sài Gòn chơi. Ông X. nhận lời và từ đó, ý thức rằng có thể kiếm tiền bằng những lần chở người ở yên sau, ông tìm cách tăng lượng khách. Ông chở thêm những người Mỹ khác và nhận ra rằng tiền kiếm được còn nhiều hơn trước kia đi làm nữa.
Lúc đó, khu Kho 18 có hai snack-bar là Rạng Đông và Thúy Phương. Thấy ông X. làm ăn được, mấy ông từng làm sở Mỹ đang thất nghiệp bắt chước theo và thấy có ăn. Họ mua toàn là xe Lambretta vì xe khác người Mỹ lắc đầu. Từ đó hình thành đội ngũ xe ôm đầu tiên ở Sài Gòn đậu dài dài ở hai bar rượu này, đi cùng một loại xe và chủ yếu phục vụ cho các nhân viên dân sự Mỹ. Họ không chỉ đi uống rượu mà bằng xe ôm, có thể vô các khu hẻm nhỏ tìm người quen, tìm bạn gái, tìm bạch phiến. Còn người dân Sài Gòn bình thường không ai quan tâm đến loại xe này. Ai không có xe máy thì đi taxi, xe buýt hay xích lô máy, xích lô đạp, xe Lambro…
Căn cứ vào câu chuyện trên, có thể coi xe ôm có từ giai đoạn đầu khi người Mỹ mới vào miền Nam VN. Nhưng có thể nó trở nên phổ biến hơn sau khi nhập cảng xe Nhật, năm 1967. Một tác giả ở hải ngoại là Lưu Nhơn Nghĩa trong bài Lải nhải đời tôi 1959 – 1969 có viết: “Dân công chức lương thấp nghĩ cách kiếm sống, dùng xe mình đưa khách kiếm thêm… Lần đầu tiên, nhóm xe taxi, xích lô máy, xích lô đạp xô xát với nhóm xe ôm vì quyền lợi.
Lúc đó tương đối còn sống được, sau này đời sống chật vật, cả đến quân nhân, cảnh sát ngạch thấp, công an chìm cũng chạy xe ôm. Rõ ràng là chỉ có xe Nhựt, yên liền rộng, thấp, vừa tầm người Á châu, chỗ gác chân thoải mái mới sử dụng được trong việc kiếm ăn này.
Xe Nhựt lại hết sức bền bỉ, ít hao xăng, chạy suốt từ Sài Gòn ra Vũng Tàu không nằm đường. Xe Pháp như Mobilette, Sachs (thật ra xe này của Đức – TG), Puch chạy không nổi, yên xe nhỏ, chông chênh”. Ông còn kể thêm: “Hình như giới xe ôm cũng có luật riêng giúp đỡ lẫn nhau khi có trường hợp bị khách giựt xe. Khi đưa khách trả tiền đến vùng đáng sợ, anh xe ôm đưa tay ra một hai dấu hiệu gì đó cho đồng nghiệp, một hay hai người sẽ chạy theo kín đáo bảo vệ nhau, tiền chia chác sau đó”.
Sau năm 1973, người Mỹ rút hẳn về nước, kinh tế miền Nam đi xuống, giới chạy xe ôm lại một phen gặp khó khăn. Sau 1975, nhất là khi kinh tế khá dần lên sau đổi mới, nhiên liệu xăng nhớt thoải mái hơn thì xe ôm hồi sinh. Lúc này người Việt thích đi xe ôm nhờ tính tiện lợi có thể len lỏi vô các hang cùng ngõ hẻm, chợ nhỏ của Sài Gòn – Gia Định. Xe ôm lúc đó tiếp tục dùng các loại xe như Honda Dame, Suzuki nam, Yamaha…
Câu chuyện lịch sử xe ôm này do ông X. kể lại cho anh dược sĩ hồi sau 1975, trong lúc trà dư tửu hậu. Khi xưa, nhà anh dược sĩ ở khu Kho 18, Q.4 và có chứng kiến nhóm xe ôm kỳ lạ thuở ban đầu, toàn là những người đi Lambretta, đúng như lời kể của ông X. (Trích Sài Gòn, Chuyện đời của phố, tập 3, Phạm Công Luận)
Trong thời gian gần đây, xe ôm không còn thịnh hành như trước nữa vì người đi xe ôm ít hơn người hành nghề xe ôm. Để kiếm được hành khách, họ phải nhanh, lỳ, liều và đôi lúc còn đánh nhau vì bị người khác cướp mất khách của mình. Không đơn giản là đón, mời và chở khách, những người xe ôm phải cạnh tranh và giành giật gay gắt với những người đồng nghiệp. Người hành nghề lái xe ôm không chỉ đối mặt với hiểm nguy, cướp bóc, giới xe ôm còn nhiều phen gặp phải tình huống như gạ tình, đỡ đẻ dọc đường và cả việc có người xin một đứa con.
Một loại hình xe ôm kiểu mới là nghề xe ôm “Vip”, nghề này đòi hỏi phải đẹp trai, ăn mặc lịch sự, ăn nói có duyên và đặc biệt phải có xe máy xịn. Giá cả mỗi cuốc xe chỉ nằm giữa khung giá dịch vụ xe ôm bình thường và giá taxi. Không ít người hành nghề lái xe ôm này đã có thu nhập khá hoặc gia đình giàu có. Họ xem nghề này chỉ là một trong những cơ hội để kiếm thêm bạn mới. Có người còn mượn nghề này để tìm thêm các mối quan hệ nhằm giúp ích cho công việc chính của mình.
Đầu năm 2013, ở Hà Nội xuất hiện hình thức mới là các hiệp hội xe ôm gồm gần một nghìn xe ôm tập hợp lại để thống nhất về giá cả, cách tính cước qua một tổng đài gọi chung là aloxeom. Họ hy vọng với việc công khai minh bạch về giá cả và quãng đường có thể giúp cho xe ôm trở thành phương tiện giao thông đáng tin cậy hơn.
Đầu năm 2016 xuất hiện loại hình “Đi chung xe”, trong đó những người đi chung quãng đường sẽ chia sẻ chỗ trống cho nhau và chia sẻ tiền xăng xe. HÌnh thức xe ôm này chỉ hoạt động ở TP. Hồ Chí Minh và các thành phố lân cận (Vũng Tàu, Cần Thơ, Đà Lạt, Nha Trang).
Nỗi lòng của xe ôm truyền thống trong thời đại công nghệ
Thế nhưng, vài năm gần đây, khi có sự xuất hiện của các app đặt xe công nghệ thì khách đi xe ôm truyền thống ngày càng ít. Nếu các bác tài xe ôm ngày xưa phải tìm mọi cách thuộc đường thì ngày nay để trở thành tài xế xe ôm công nghệ không nhất thiết phải thông thuộc đường đi các lối rẽ như xe ôm truyền thống, chỉ cần bật ứng dụng điện thoại thì mọi lối rẽ hay tên con đường đều trong tầm tay mỗi tài xế công nghệ.
Khoa học công nghệ ngày càng tiến bộ thì con người luôn hướng tới những ứng dụng công nghệ mới để bắt kịp thời đại, trong đó có xe ôm công nghệ như Uber hay Grab, sự xuất hiện của Uber và Grab làm những bác xe ôm truyền thống thất thu hơn.
Xe ôm công nghệ ngày càng được nhân rộng thì sự vất vả, nhọc nhằn, lo lắng đó càng hiện rõ lên khuôn mặt những cánh xe ôm truyền thống mỗi khi không có khách, như thể người bán hàng ế ẩm không ai mua, thì khuôn mặt ấy càng buồn thiu hơn bao giờ.
