Tọa lạc ở xã Trung Hưng, thị xã Sơn Tây, Hà Nội, đền Và có lịch sử tồn tại hơn 1.000 năm, là một địa chỉ tâm linh nổi tiếng của xứ Đoài. Đền là nơi thờ Tản Viên sơn thánh hay Sơn Tinh – vị thần cai quản dãy núi Ba Vì, ông là một trong tứ bất tử của tín ngưỡng dân gian Việt.
Theo quan niệm phong thủy của người xưa, đền Và nằm trên một khu đồi có hình dáng như con rùa đang bơi về phía mặt trời mọc, được gọi là Kim Quy (Rùa Vàng). Sau hàng thế kỷ, người dân trong vùng vẫn lưu truyền những giai thoại đầy màu sắc huyền ảo liên quan đến ngôi đền.
Tương truyền, vào thuở bình minh của lịch sử dân tộc, khi vua Hùng nghe lời Sơn Tinh trao ngôi vua cho Thục Phán, đất nước trở lại cảnh thanh bình. Sơn Tinh cùng Mỵ Châu về sống trên núi Ba Vì. Ngài thường du ngoạn bốn phương, hỏi thăm dân tình.
Một lần Ngài nhằm hướng mặt trời mọc đi đến quả đồi thấp ven sông Tích. Thấy đây là nơi thắng địa, Ngài dừng chân nghỉ ngơi vừa lúc trên trời xuất hiện đám mây ngũ sắc từ phía núi Ba Vì bay tới che mát một vùng. Ngài cho đó là điềm lành, bèn cho lập một hành cung. Nơi ấy nay là đền Và.
Dân sở tại Đền Và, dựa vào sự tích đám mây lành (chữ Hán là Vân già) xuất hiện trên bầu trời quê mình mà đặt tên là làng Vân Gia. Từ đó, dân thôn làm ăn phát đạt, càng chăm sóc việc hương khói thờ phụng Thánh Tản.
Từ khi có hành cung ở đền Và, Thánh Tản thường lui tới vùng đất bên kia sông Hồng. Một lần, trên đường trở về Đền Và, Ngài dừng chân nghỉ ngơi tại một xóm nhỏ ven sông. Tuy đang tiết xuân mát mẻ, nhưng vì đi đường xa gió bụi, nên Ngài muốn tìm nước để tắm.
Nhìn quanh đấy, thấy một cô gái gánh đôi sọt đi cắt cỏ, Ngài đến bên lựa lời chào hỏi rồi ngỏ ý nhờ cô gánh cho một gánh nước sông Hồng. Cô gái tưởng chàng trai đùa lỡm nên cười ngặt nghẽo.
Nhưng trước vẻ chân thực của chàng trai cô gái rất ngạc nhiên rồi chối từ vì sọt của cô chỉ đựng được cỏ, làm sao đựng được nước. Ngài cười và bảo cô cứ giúp thử xem sao. Quả nhiên, đôi sọt đựng được nước thật.
Trong khi Ngài thoả thuê tắm giội thì cô gái chạy về loan báo với dân làng có chuyện lạ đời. Khi mọi người kéo đến nơi thì người tắm đã đi mất, xung quanh còn phảng phất hương trầm. Lúc ấy dân làng mới bừng tỉnh, nhận ra là chính đức Thánh Tản vừa mới qua đây.
Ghi nhớ dấu tích và công đức của Ngài, dân làng Di Bình (xã Vĩnh Ninh huyện Vĩnh Tường tỉnh Vĩnh Phúc) đã dựng ngôi đền và đặt tên là đền Ngự Giội, ý muốn nhắc việc Ngài đã đến ngự và tắm giội ở đó trước khi về đền Và.
Lại có chuyện, một lần, Thánh Tản giả dạng thành một lão nông đi dạo ven sông Tích. Thấy một ông già đang ngồi kéo vó bên bờ, Ngài bèn ghé lại và được mời cơm nắm muối vừng. Nghe ông lão than phiền vì từ sáng đến giờ chả được con cá nào, Ngài vui vẻ xin ông cho kéo thử một mẻ.
Thật kỳ lạ, khi cần vó kéo lên, ông già thấy bao nhiêu là cá lớn, đếm được 99 con. Thấy đáy vó còn duy nhất một con cá trê đang mang bụng trứng, ông già đã nghe lời Ngài thả nó về sông làm phúc. Ngoảnh lại, ông lão thấy người khách lạ đã biến mất như sương khói.
Biết mình vừa được gặp thánh nhân, ông vội vã về làng loan báo tin vui. Từ đấy, cứ đến lễ hội đền Và vào dịp rằm tháng chín, dân trong vùng lại mở hội đánh cá trên sông Tích, chọn đủ 99 con làm lễ vật dâng lên Thánh Tản để tưởng nhớ ân đức của Ngài.
Lại nói chuyện con cá trê, sau khi được Thánh Tản phóng sinh, cá đã sinh nở mẹ tròn con vuông. Rồi cứ thế, đời nọ tiếp đời kia, con cháu cá trê ngày càng đông đàn dài lũ.
Nhớ ơn cứu tử xưa, khi về già sắp chết, cá trê nọ đã cố bơi về gần đền Và ngoảnh đầu lạy Tản Viên sơn thánh rồi hóa. Nơi ấy, nay là quả gò thấp có hình cá trê nên dân làng gọi là xóm Cá Trê, thuộc xã Thanh Mỹ…
