Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, Nguyễn Quốc Trinh sinh năm 1624, đỗ Trạng nguyên khoa thi năm Kỷ Hợi, niên hiệu Vĩnh Thọ thứ 2, đời vua Lê Thần Tông. Ông là người làng Nguyệt Áng (nay thuộc huyện Thanh Trì, Hà Nội). Ông làm quan đến chức Hình bộ Hữu thị lang, Lễ bộ Tả thị lang, Hộ bộ Hữu thị lang, Lại bộ Hữu thị lang. Khi mất, ông được Tây Định vương Trịnh Tạc truy tặng chức Binh bộ Thượng thư, tước Trì quận công, ban thuỵ hiệu là Cương Trung.
Ảnh minh hoạ. Báo Bình Phước.
Thuở nhỏ, gia đình họ Nguyễn, gia cảnh nghèo túng, nhưng quyết chí cho hai con là Nguyễn Quốc Trinh và Nguyễn Đình Trụ được ăn học đến nơi đến chốn. Cả hai tìm đến một thầy đồ làng bên để học. Hằng tháng, bà chị gái tằn tiện, mang tiền gạo đến chu cấp cho hai em. Một hôm, chị đến thăm mà chẳng thấy cậu Trinh học hành gì cả, lại đang chơi diều giấy ở ngoài đồng. Chị lôi cậu em vào trình với thầy học. Thầy nhìn cậu, nghiêm nghị:
– Tội anh đáng phải đòn lắm. Nhân tiện có chị anh sang đây, ta cũng muốn để gia đình biết được sức học của anh. Nay thầy ra một vế đối, nếu đối được thì tha, đối không được ta sẽ đuổi về luôn.
Nói rồi thầy đọc: Mê chơi chẳng học, quên lời chị.
Nguyễn Quốc Trinh không cần nghĩ ngợi, đối ngay: Thi đỗ cao khoa, nức tiếng thầy.
Câu đối đó làm cả thầy dạy và người chị đều vui vẻ. Sau việc này, thầy còn nuôi cho hai anh em Nguyễn Quốc Trinh ăn học. Sau này, Nguyễn Quốc Trinh thực hiện đúng lời đối của mình. Ông đỗ Trạng nguyên khoa Kỷ Hợi (1659) triều Lê Thần Tông. Em ông là Nguyễn Đình Trụ đỗ tiến sĩ.
Về cuộc đời làm quan của Trạng nguyên Nguyễn Quốc Trinh có nhiều mẩu chuyện đặc sắc, nhưng người ta nhớ nhất câu chuyện xung quanh lời phát biểu của ông đã trở thành danh ngôn hồi đó. Nhà Lê vào thế kỷ XVII trở đi chỉ là hư vị, mọi việc trong triều từ đối nội đến đối ngoại đều do họ Trịnh chấp chính. Tuy nhiên, nhiều ông chúa Trịnh vẫn thấy chưa đủ lòng tham mà còn nuôi ý định cướp ngôi nhà Lê. Chúa Trịnh Tạc là người thể hiện rõ ý đồ này và muốn thử xem lòng người thời đó có phục không nên đã sai quân lính đắp một cái đài ở Thăng Long rồi đặt tên là đài Thu Thiên. Đài đã được đào móng, dựng cột và hình thành nên cái khung với vẻ quy mô, bề thế.
Có lần đích thân chúa Trịnh đến tận nơi để xem xét việc thi công và đem theo cả Nguyễn Quốc Trinh cùng tới. Nguyễn Quốc Trinh là người rất có công với chúa Trịnh Tạc, nhưng ông cũng là người thẳng thắn. Nhìn quang cảnh đầy triển vọng nguy nga, chúa Trịnh Tạc liền cất tiếng hỏi: Thế nào, ý ông ra sao?
Nguyễn Quốc Trinh không một chút chần chừ mà trả lời ngay rằng: Khải bẩm chúa thượng, việc xây đắp thì thế nào mà chẳng được, nhưng quan trọng là ở chỗ lòng thiên hạ không vui đâu.
Ngay lúc đó, chúa tái mặt và quay lại hỏi: Thiên hạ trăm ngàn người, một mình ông làm sao biết được trăm ngàn bụng.
Nguyễn Quốc Trinh đáp: Thiên hạ là tôi đây, lòng tôi không vui thì biết lòng thiên hạ cũng vậy.
Nghe vậy, chúa Trịnh Tạc nín lặng, không nói gì mà lên kiệu về thẳng cung. Tối hôm ấy, một cơn bão nổi lên, sét đánh gãy mấy cây cột dài. Vì thế, chúa Trịnh Tạc đành bỏ, không cho dựng nữa.
Lời bàn về Nguyễn Quốc Trinh
Cứ theo nội dung của giai thoại trên đây thì quả Nguyễn Quốc Trinh là người không những có học rộng tài cao mà còn là một nho sĩ nổi danh trung nghĩa. Và điều này đã được chứng minh bằng việc trong suốt những năm làm quan, Nguyễn Quốc Trinh đã thể hiện rõ trí tuệ uyên thâm của một danh sĩ, bản lĩnh trung can nghĩa đảm của một trung thần, vì ông luôn khảng khái dám nói điều phải trái. Đặc biệt là trước sự hống hách của các thế lực phong kiến phương Bắc, Nguyễn Quốc Trinh đã vừa thể hiện rõ năng lực của mình vừa giữ được sự hòa hiếu trong bang giao giữa một nước nhỏ trước một đế chế hùng mạnh. Và việc ứng xử của Nguyễn Quốc Trinh với vua nhà Thanh khi đó là một minh chứng. Tiếc thay, một con người không sợ cường quyền, nhưng lại chết trong tay loạn quân, vì thế cho nên người đương thời cũng như hậu thế ngày nay vô cùng tôn kính và vinh danh ông.
Những chuyện về việc đối đáp của Nguyễn Quốc Trinh thời niên thiếu cũng như câu chuyện về cuộc đối thoại giữa ông với chúa Trịnh Tạc là có thật. Bởi vì, cho đến ngày nay, nội dung của những sự việc này vẫn còn được lưu lại trong chính sử cũng như trong các giai thoại về ông. Thế mới hay rằng, một học trò mà biết kính thầy và được thầy yêu cũng là lẽ đương nhiên và xưa nay không phải hiếm. Thế nhưng, học trò mà biết nghe lời thầy và làm tròn bổn phận, làm tốt và giữ đúng lời hứa của mình như Nguyễn Quốc Trinh thì không phải ai cũng làm được. Mong rằng, tình thầy trò như vậy sẽ được tái hiện và nhân rộng trong cuộc sống hôm nay.
Gia Bảo (Theo Báo Bình Phước)
