Nguyễn Công Trứ có người bạn vong niên tri âm tri kỷ kém mình đến ba giáp (36 năm). Đó là Nguyễn Quý Tân, được người đương thời gọi là Nghè Tân. Ông nghè này cũng là một “hào kiệt” thuộc loại ngang tàng, ngất ngưởng, thích sống với bầu rượu túi thơ, không ưa chốn quan trường bó buộc. Ông thi đỗ rồi ra làm quan nhưng chưa được bao lâu thì xin từ chức để ngao du sơn thủy. Cuộc đời ông đã để lại rất nhiều giai thoại trong sự ngưỡng mộ của dân gian đương thời cũng như hậu thế hôm nay.
Tranh vẽ Uy viễn tướng quân Nguyễn Công Trứ.
Nguyễn Quý Tân xuất thân trong một gia đình thuộc dòng dõi Nho gia ở huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương và thuở nhỏ ông đã nổi tiếng là “thần đồng”. Khi mới bảy tuổi, Nguyễn Quý Tân đã làm thơ, nhưng ương bướng nhất định không cho cha chữa thơ mình. Lúc 22 tuổi, ông đỗ cử nhân, 29 tuổi đỗ tiến sĩ. Ông thường làm thơ văn châm biếm, chế diễu đám quan trường bất tài, xu nịnh và tham lam, luồn cúi.
Khi Nguyễn Công Trứ về lĩnh chức Tổng đốc vùng Hải An, thường được gọi là Tổng đốc Đông, thì Nguyễn Quý Tân mới ngoài hai mươi tuổi và vừa mới thi đậu tú tài. Nghe tiếng quan Tổng đốc là bậc tài hoa, Nguyễn Quý Tân đã muốn gặp, nhất là khi ông nghe kể chuyện rằng trong một buổi đàm đạo về thơ ca, cụ Trứ đã gọi đùa thơ văn tỉnh Đông là “Thơ văn phó cối”, tú tài Tân lại càng muốn tìm cách gặp mặt để “Làm cho rõ mặt anh tài”.
Ngày đó, triều đình có lệ các quan lĩnh lương bằng thóc, cụ Trứ cũng vừa lĩnh thóc về đang cho gọi người đến đóng cối xay. Nguyễn Quý Tân nghĩ ra một kế và ra ngồi nơi Cổng Cầu trên đường vào dinh Tổng đốc để chờ. Một lúc sau thì ông phó cối mà quan Tổng đốc cho người đi thuê đến. Thấy vậy, tú tài Tân đón gặp và nằn nì xin được theo làm phó nhỏ, để giúp đỡ và “học hỏi không công”. Vào dinh nhận việc, hai người làm đến trưa thì ông phó cả ra phố ăn cơm, Nguyễn Quý Tân nhân cơ hội liền đi lên công đường. Lúc đó vắng người, thấy một cái sập gụ liền nằm lên đánh giấc. Được một lúc, lính hầu đi ra thấy vậy bèn vào trình quan lớn. Cụ Trứ cho gọi dậy và tra hỏi, cậu phó nhỏ lễ phép thưa:
– Bẩm quan, con là học trò, vì thiếu ăn nên theo ông phó đến đây hầu cụ lớn. Đói và mệt, lại thấy nhà mát quá, nên nằm ngủ quên, xin cụ lớn lượng thứ.
Quan Tổng đốc nhìn kỹ người thanh niên tuấn tú, rồi chỉ con chim cu nuôi trong lồng son treo bên cửa sổ, nói:
– Nếu anh đúng là học trò thì thử làm bài thơ vịnh con chim kia. Không làm được, ta sẽ phạt 30 trượng.
Vừa nhìn sang chiếc lồng, anh học trò đã cất giọng đọc ngay:
Cu hời cu hỡi, bảo cu hay:
Cu ở đâu mà cu đến đây?
Đừng cậy lồng son và ống sứ
Có ngày thớt nghiến với dao phay!
Nguyễn Công Trứ vốn là người giỏi thơ, thấy bài thơ tuy có ý hỗn xược và trêu cợt nhưng lại tỏ rõ tác giả là một thanh niên có tài và cá tính ngang tàng rất hợp ý mình, nên chẳng những không tức giận, mà còn khen ngợi. Và cũng từ đó hai người kết bạn thân thiết với nhau.
Lời bàn:
Lớn lên trong những năm cuối của nhà Tây Sơn, tiếp đến đầu nhà Nguyễn, khi trưởng thành lại gặp thế sự nhiễu nhương, bao lần lều chõng trường thi, bấy lần bị loại chỉ vì Nguyễn Công Trứ lộ liễu chính khí “đội trời đạp đất” trong bài thi. Trong suốt 28 năm làm quan, dù ba lần bị vu cáo, bốn lần bị gian thần xu nịnh hãm hại, nhưng ông vẫn sống lạc quan, khảng khái. Có thể nói, Nguyễn Công Trứ là hiện thân của con người tự do trong cõi tục, ông từng trải, biết sẽ gặp nhiều hệ lụy khi muốn thỏa mãn sở thích của mình. Nhưng là người dám làm, dám chịu, dám chơi nên Nguyễn Công Trứ trong bất kỳ hoàn cảnh nào cũng là người hào kiệt, phong lưu và một khát vọng sống thành thật.
Tuy chấp nhận khuôn khổ của trật tự xã hội vốn có, nhưng ông khác người và cũng hơn người là ở chỗ luôn làm biến dạng và làm thay đổi nó bằng cách nghĩ, cách cảm của ông. Chính điều này đã tạo ra phong cách độc đáo riêng có của Nguyễn Công Trứ. Và những tư tưởng lớn gặp nhau nên mặc dù cách nhau tới ba con giáp nhưng giữa Nguyễn Công Trứ và Nguyễn Quý Tân đã trở thành tri kỷ có một không hai. Học theo người xưa, thời nay cũng có không ít người kết tình tri kỷ, nhưng sự gắn kết ấy chỉ là dựa vào nhau cùng làm ăn hoặc thông tin cho nhau dự án này, công trình nọ, vùng quy hoạch kia… sắp được thực thi… để cùng làm giàu.
