Theo sử cũ thì Nguyễn Tuấn Thiện còn được gọi bằng tên khác là Lê Thiện. Ông là người thôn Phúc Đậu, xã Phúc Dương, tổng An Ấp (nay là xã Sơn Phúc, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh). Về sau, gia đình ông dời sang làng Ninh Xá, xã Sơn Ninh. Ông sinh năm 1401, trong một gia đình nghèo, nhưng là người khỏe mạnh, có tầm vóc cao lớn, lại giỏi võ nghệ và giàu lòng yêu nước, thương dân. Trước cảnh đất nước bị giặc Minh xâm lược, ông đã cùng một số bạn bè có cùng chí hướng, tập luyện võ nghệ, thành lập đội quân Cốc Sơn để bảo vệ xóm làng.
Theo các giai thoại còn được truyền đến ngày nay thì khi Lê Lợi tiến quân vào Nghệ An, ông huy động nhân dân khắp vùng tham gia ủng hộ nghĩa quân. Nguyễn Tuấn Thiện cùng với Lê Lợi cắt tóc ăn thề dưới gốc cây thị ở xóm Nậy (xã Sơn Phúc). Gốc cây to, tán lá xum xuê. Thân cây bị rỗng ruột, người có thể chui qua lỗ hổng lớn ở gốc cây và có thể trèo ngược lên ngọn cây ở trong lòng cây thị.
Nguyễn Tuấn Thiện cắt tóc ăn thề cùng Lê Lợi. Ảnh: Báo Bình Phước.
Do tài năng và công lao đánh giặc, Nguyễn Tuấn Thiện được phong làm Đô tổng quản phó nguyên soái. Sau khi quân xâm lược nhà Minh được quét sạch ra khỏi đất nước, năm Thuận Thiên thứ nhất (1428), Nguyễn Tuấn Thiện được liệt vào hàng khai quốc công thần và phong làm Tĩnh nạn tuyên lực trung liệt minh nghĩa khai quốc công thần Đô tổng quản Phó nguyên soái Trung lãng đại phu tá phụng thánh vệ Đại tướng quân, tước Đại trí tự.
Vì là người có nhiều công lao trong cuộc kháng chiến chống quân Minh, ông được vua ban quốc tính họ Lê, nên sử thời ấy thường gọi là Lê Thiện. Khi xảy ra sự kiện nhà Hậu Lê nghi kị giết hại công thần, ông xin từ quan về quê ở Ninh Xá. Khi mất, ông được nhân dân địa phương lập đền thờ.
Mặc dù là người có nhiều chiến công to lớn trong cuộc kháng chiến chống quân Minh xâm lược, nhưng đối với nhân vật Nguyễn Tuấn Thiện trong các bộ sử chính thống không thấy nhắc đến sự tích và công lao của ông. Tuy nhiên, trong một số tài liệu khác lại nói đến ông tương đối nhiều. Cụ thể là trong cuốn Việt Lam xuân thu (hay còn có tên là Việt Lam tiểu sử, dựng lại cuộc khởi nghĩa Lam Sơn) có nhiều đoạn nói về tướng Nguyễn Tuấn Thiện.
Đặc biệt, trong bộ Hoàng Minh thực lục của nhà Minh có nhiều lần nói đến Lê Thiện như một dũng tướng của nghĩa quân Lam Sơn trong những trận đánh vào khoảng những năm từ 1420 đến 1427. Và trong cuốn Lam Sơn thực lục sự tích do Ban sử tỉnh Thanh Hóa sưu tầm và biên dịch, có ghi tên Lê Thiện (Nguyễn Tuấn Thiện) với quê quán và chức tước phù hợp với những điều ghi chép ở Hương Sơn, Hà Tĩnh.
Với những tư liệu đó khẳng định Lê Thiện là một vị tướng tài của nghĩa quân Lam Sơn, ông tham gia cuộc khởi nghĩa vào năm 1424 và đã lập nhiều chiến công vào giai đoạn cuối của cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc do Lê Lợi lãnh đạo.
Năm 80 tuổi ông về nghỉ hưu ở làng Ninh Xá (nay thuộc Xã Sơn Ninh, huyện Hương Sơn). Ông mất ngày 18 tháng Giêng năm Giáp Dần(1494), hưởng thọ 94 tuổi. Theo lời căn dặn của ông, con cháu đã an táng ông tại động Kim Quy. Trải qua 5 thế kỷ, Lăng mộ của ông vẫn được bảo vệ nguyên trạng trên Kim Quy Sơn, được con cháu trong họ và nhân dân địa phương gìn giữ, tôn tạo, hương khói thường niên.
Lời bàn về Nguyễn Tuấn Thiện
Xuất thân trong một gia đình nghèo, sống bằng nghề làm ruộng, đánh cá và đi săn. Từ nhỏ, sớm mồ côi cha, phải giúp mẹ làm lụng kiếm sống và lớn lên trong cảnh nước mất, quê hương bị giặc thống trị tàn bạo nên Nguyễn Tuấn Thiện sớm nuôi chí diệt thù, cứu dân, cứu nước. Ông đã tự đứng dậy tập hợp một số bạn bè cùng chí hướng ở quê hương, sớm chiều tập luyện võ nghệ, thành lập đội quân Cốc Sơn để bảo vệ xóm làng trước sự cướp phá của giặc Minh xâm lược. Trong cuộc hành quân để “tạo đất đứng chân” nghĩa quân Lam Sơn đã tiến vào Đổ Gia, nay là Huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh. Và tại đây, nghĩa quân đã gặp người anh hùng cầm đầu cuộc nổi dậy chống giặc đó là Nguyễn Tuấn Thiện.
Cuộc khởi nghĩa Lam Sơn (1418-1427) do Lê Lợi lãnh đạo đã tập hợp được đông đảo các anh hùng hào kiệt khắp nơi và cùng với nhân dân cả nước đứng lên chống giặc và Nguyễn Tuân Thiện là một minh chứng. Ở ông còn một điều nữa mà hậu thế vô cùng tôn kính, mặc dù là người có nhiều công lao to lớn trong cuộc trường chính chống quân Minh, là một dũng tướng tài ba và là một trong những khai quốc công thần của triều Lê, tên tuổi của ông ít được đề cập trong chính sử nhưng sử của nhà Minh thì lại nói nhiều về ông – một vị tướng lừng danh của nghĩa quân Lam Sơn, người đã làm cho quân Minh nhiều phen khiếp vía.
